Samookaleczanie się to powtarzające się, świadome działania mające na celu zadanie sobie fizycznego bólu lub uszkodzenie ciała, które nie są podejmowane z zamiarem samobójczym. Jest to forma autoagresji, która może obejmować rozmaite czynności, takie jak cięcie skóry, jej rozdrapywanie, przypalania, uderzanie się czy wreszcie wyrywanie włosów. 

Samookaleczanie się jest nieadaptacyjnym mechanizmem radzenia sobie z trudnymi emocjami, intensywnym stresem lub poczuciem pustki. Chociaż zachowanie to może przynieść krótkotrwałe uczucie ulgi, ostatecznie prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych, zarówno fizycznych, jak i psychicznych.

Samookaleczanie się jest złożonym zjawiskiem, które może występować w różnych grupach wiekowych (najczęściej u nastolatków i młodych dorosłych) i społecznych. 

Autoagresja, w tym samookaleczanie się, to złożone zachowanie mające wiele potencjalnych przyczyn. 

Główne przyczyny, dla których ludzie podejmują zachowania autodestrukcyjne to:

• Regulacja emocji. Wiele osób traktuje samookaleczanie się jako  sposób radzenia sobie z trudnościami emocjonalnymi, zwłaszcza gdy w grę wchodzi potrzeba rozładowania bardzo intensywnych emocji. Fizyczny ból może chwilowo uśmierzać cierpienie emocjonalne, ale przyjęcie takiej strategii radzenia sobie z trudnościami nie spowoduje usunięcia źródła nadmiernego stresu, lęku lub depresji.
• Radzenie sobie z traumą. Doświadczenia traumatyczne, takie jak przemoc fizyczna, seksualna lub emocjonalna, mogą prowadzić do samookaleczania się jako sposobu radzenia sobie z bolesnymi wspomnieniami. Osoby, które przeszły przez traumatyczne wydarzenia i borykają się z zespołem stresu pourazowego często próbują w ten sposób kontrolować lub tłumić swoje emocje.
• Poczucie kontroli. W sytuacjach, w których osoba czuje się bezsilna lub ma niewielki wpływ na swoje życie, samookaleczanie się może być postrzegane jako sposób na odzyskanie kontroli. Zadanie sobie fizycznego bólu daje iluzję kontroli nad przynajmniej jednym aspektem swojego życia.
• Wyrażenie bólu emocjonalnego. Niektóre osoby używają samookaleczania się jako środka wyrażenia bólu emocjonalnego, który jest trudny do opisania lub zrozumienia dla innych. Rany na ciele mogą być widocznym znakiem wewnętrznego cierpienia, który ma w ich przekonaniu pomóc w komunikacji z otoczeniem. Nie należy traktować samookaleczania się jako szantażu emocjonalnego – to wyraźny sygnał, że jak najszybciej należy udać się po wsparcie do psychiatry lub psychologa.
• Uniknięcie pustki. Osoby doświadczające uczucia wewnętrznej pustki lub odrętwienia mogą się samookaleczać, aby coś poczuć – nawet, jeśli miałby to być wyłącznie ból. 

Autoagresja i samookaleczanie się są złożonymi zachowaniami, które mogą wynikać z różnych przyczyn emocjonalnych, psychologicznych i społecznych. Zrozumienie tych przyczyn jest kluczowe dla skutecznej interwencji i wsparcia osób borykających się z tym problemem. Profesjonalna pomoc psychologiczna i terapeutyczna bywa niezbędna, aby pomóc osobom samookaleczającym się znaleźć zdrowe sposoby radzenia sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami życiowymi.

Samookaleczanie się u dzieci i młodzieży jest zjawiskiem coraz częściej obserwowanym przez specjalistów zajmujących się zdrowiem psychicznym. Może być ono wywołane przez wiele różnych czynników. Poniżej przedstawiono najważniejsze czynniki wpływające na zachowania autodestrukcyjne w tej grupie wiekowej.

Czynniki emocjonalne i psychologiczne

1. Depresja i zaburzenia lękowe. Dzieci i młodzież zmagające się z depresją lub zaburzeniami lękowymi często używają samookaleczania się jako sposobu radzenia sobie z przytłaczającymi emocjami. Samookaleczanie może przynosić chwilową ulgę w intensywnym cierpieniu psychicznym​.
   
2. Zaburzenia osobowości. Osoby z zaburzeniami osobowości, takimi jak borderline (BPD), są bardziej narażone na samookaleczanie się. Te zaburzenia często wiążą się z niestabilnymi emocjami i trudnościami w relacjach interpersonalnych, co może prowadzić do samouszkodzeń jako formy samoregulacji emocjonalnej​.
   
3. Trauma i PTSD. Doświadczenia traumatyczne, takie jak przemoc fizyczna, seksualna czy emocjonalna, ale także opuszczenie przez najbliższych i brak opieki mogą prowadzić do samookaleczania się jako sposobu radzenia sobie z bolesnymi wspomnieniami i emocjami.

Czynniki społeczne i środowiskowe

1. Relacje z rówieśnikami i przemoc szkolna. Dzieci i młodzież mogą być narażone na presję rówieśniczą, przemoc szkolną (bullyng) i wykluczenie społeczne. Te negatywne doświadczenia mogą prowadzić do zadawania sobie bólu fizycznego i traktowania go jako sposobu radzenia sobie z odrzuceniem i towarzyszącym mu cierpieniem emocjonalnym.
   
2. Problemy rodzinne. Napięcia w rodzinie, konflikty, rozwody rodziców oraz brak wsparcia emocjonalnego w domu a także choroby najbliższych mogą znacząco wpływać na psychikę dzieci i młodzieży. Brak stabilności emocjonalnej w środowisku rodzinnym często przyczynia się do poszukiwania innych, destrukcyjnych sposobów radzenia sobie z emocjami.
   
3. Niskie poczucie własnej wartości. Młodzi ludzie z niską samooceną i negatywnym obrazem siebie mogą używać samookaleczania się jako sposobu wyrażenia wewnętrznego bólu i frustracji. Negatywne myśli na własny temat często prowadzą do autodestrukcyjnych zachowań.

Czynniki biologiczne

1. Genetyka. Istnieją dowody sugerujące, że genetyka może odgrywać rolę w skłonności do samookaleczania się. Osoby z historią zaburzeń psychicznych w rodzinie mogą być bardziej narażone na rozwinięcie podobnych problemów, w tym autoagresji​.
   
2. Neurologia. Badania wskazują, że różnice w funkcjonowaniu mózgu, w szczególności w obszarach odpowiedzialnych za regulację emocji, mogą wpływać na skłonność do samookaleczania się. Nieprawidłowości w neurotransmisji serotoniny i dopaminy mogą również odgrywać rolę w występowaniu tych zachowań.

Jak łatwo zauważyć, samookaleczanie się u dzieci i młodzieży jest złożonym zjawiskiem, na które wpływać mogą różnorodne pojedyncze czynniki emocjonalne, społeczne, środowiskowe i biologiczne oraz ich kombinacje. Zrozumienie przyczyn zachowań autodestrukcyjnych oraz uświadomienie sobie, że jest to rodzaj wołania o pomoc, jest kluczowe dla skutecznego wsparcia i leczenia młodych osób. Ważne jest, aby rodzice, nauczyciele i specjaliści zdrowia psychicznego współpracowali ze sobą, aby zapewnić wsparcie i pomoc dzieciom i młodzieży w radzeniu sobie z trudnymi emocjami w zdrowy i konstruktywny sposób.

Samookaleczenie się, choć często ukrywane, można rozpoznać po pewnych charakterystycznych objawach. Kluczowe jest, aby rodzice, nauczyciele, pedagodzy szkolni i inni opiekunowie umieli rozpoznać te sygnały, aby móc odpowiednio zareagować i pomóc dziecku lub nastolatkowi w potrzebie.

Jednym z najczęstszych sygnałów samookaleczenia się jest ukrywanie ciała przez noszenie ubrań z długimi rękawami i nogawkami, nawet w ciepłe dni. Osoby samookaleczające się mogą starać się ukryć rany, blizny lub siniaki przed otoczeniem, co może prowadzić do noszenia nietypowych strojów w nieodpowiednich warunkach pogodowych. Często nieadekwatnie ubrani młodzi ludzie dodatkowo roztaczają wokół siebie aurę tajemniczości i starają się unikać rozmów na temat swojego zachowania lub stanu emocjonalnego. Z kolei zapytani wprost o swoje rany lub blizny, udzielają wymijających odpowiedzi lub podają wymówki. 

Osoby samookaleczające się mogą przejawiać zmiany w zachowaniu, takie jak wycofanie społeczne, unikanie sytuacji, w których mogłyby być widoczne rany (np. basen, przebieralnie) oraz nagłe zmiany nastroju. Mogą również wykazywać nadmierną drażliwość, smutek lub lęk. 

Jeśli wspomnianym symptomom towarzyszą zmiany w codziennych nawykach, np. brak dbałości o higienę, zaburzenia snu czy brak apetytu należy baczniej przyjrzeć się codziennemu funkcjonowaniu dziecka lub nastolatka, aby w razie potrzeby szybko zgłosić się po pomoc.

Pedagog szkolny odgrywa ważną rolę w rozpoznawaniu sygnałów samookaleczeń wśród uczniów. Dzięki regularnym kontaktom z młodzieżą pedagogowie mogą zauważyć niepokojące zmiany w zachowaniu, wyglądzie czy nastroju uczniów. Ważne jest, aby pedagodzy szkolni byli wyczuleni na te sygnały i mieli odpowiednie narzędzia do udzielania wsparcia oraz kierowania uczniów do poradni specjalistycznych. 

Podsumowując: noszenie ubrań z długimi rękawami, rany w miejscach niewidocznych, zmiany w zachowaniu i tajemniczość to objawy, których nie należy lekceważyć. Pedagogowie szkolni, rodzice i inni opiekunowie powinni być wyczuleni na te znaki, aby móc wcześnie interweniować i zapewnić odpowiednią pomoc.

Gdy dowiadujesz się, że ktoś dokonuje samookaleczeń, niezwykle ważne jest, aby zareagować w sposób wspierający i nieoceniający. Oto kroki, które należy podjąć, aby pomóc takiej osobie:

1. Zachowaj spokój i nie oceniaj. Pierwszym krokiem jest zachowanie spokoju i unikanie reakcji pełnych emocji, takich jak szok, gniew czy przerażenie. Osoba samookaleczająca się może już odczuwać wstyd i winę, więc ważne jest, aby nie pogłębiać tych uczuć. Pamiętaj, aby nie oceniać ani nie krytykować jej zachowania.
2. Zadbaj o bezpieczeństwo. Jeśli osoba jest w trakcie samookaleczania się lub niedawno to zrobiła, ważne jest, aby najpierw zapewnić jej fizyczne bezpieczeństwo. Upewnij się, że nie ma przy niej żadnych ostrych narzędzi, które mogłyby posłużyć do dalszego samouszkodzenia.
3. Jeśli rany są poważne, konieczne może być udzielenie pierwszej pomocy lub wezwanie profesjonalnej pomocy medycznej.
   • Oczyszczanie ran. Przemyj rany czystą wodą lub solą fizjologiczną, aby zapobiec infekcjom. Unikaj używania alkoholu lub innych substancji drażniących, które mogą powodować dodatkowy ból.
   • Opatrunki. Zastosuj czyste opatrunki na rany. Jeśli rany są głębokie, konieczne może być zszycie ich przez profesjonalistę.
   • Kontrola krwawienia, Jeśli rany krwawią, należy zastosować delikatny, ale ciągły ucisk, aby zatrzymać krwawienie.

4. Wsparcie emocjonalne. Bardzo ważne jest zapewnienie wsparcia emocjonalnego. Możesz powiedzieć coś w stylu: “Jestem tutaj, aby ci pomóc. Chcę, żebyś wiedział, że nie jesteś sam w tym, co przeżywasz.” Upewnij się, że osoba wie, że może liczyć na twoją pomoc i zrozumienie.
5. Zachęć do rozmowy, ale nie naciskaj. Zachęć osobę do otwartej rozmowy na temat jej uczuć i myśli, które prowadzą do samookaleczania. Słuchaj uważnie, nie przerywaj i nie oceniać jej wypowiedzi. Pytania otwarte, takie jak “Czy chciałbyś mi opowiedzieć, co się stało?” mogą pomóc jej się otworzyć.
6. Zasięgnij profesjonalnej pomocy. Pomoc specjalistów zdrowia psychicznego jest niezbędna w przypadku samookaleczania się. Pomóż osobie, która sama zdaje sobie cierpienie fizyczne skontaktować się z terapeutą, psychologiem lub psychiatrą, który specjalizuje się w leczeniu autoagresji. Wsparcie specjalisty może pomóc w opracowaniu zdrowszych strategii radzenia sobie z trudnymi emocjami.

Pamiętaj: pierwsza pomoc dla osoby, która dokonuje samookaleczeń, polega na zachowaniu spokoju, zapewnieniu fizycznego bezpieczeństwa, udzieleniu wsparcia emocjonalnego i zasięgnięciu profesjonalnej pomocy. Pamiętaj, że kluczowe jest podejście pełne empatii i zrozumienia, aby pomóc osobie podejmującej ryzykowne zachowania przezwyciężyć ten trudny moment w jej życiu.

Nie każda osoba, która doświadczyła epizodu samookaleczania się, wymaga długoterminowej terapii. W niektórych przypadkach, jednorazowe lub sporadyczne samouszkodzenia mogą być skutecznie zarządzane poprzez wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół lub pedagoga szkolnego. Kluczowe jest jednak, aby nie ignorować tego zachowania i zawsze ocenić jego przyczyny oraz potencjalne zagrożenia.

Kiedy terapia jest niezbędna?

1. Częste i nasilające się samookaleczanie. Jeśli osoba często się samookalecza lub intensywność tych działań narasta, jest to wyraźny sygnał, że potrzebna jest profesjonalna pomoc. Częste samouszkodzenia mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych i psychicznych, a także zwiększać ryzyko samobójstwa.
   
2. Brak skutecznych mechanizmów radzenia sobie z emocjami. Osoby, które samookaleczają się, często mają trudności z radzeniem sobie z emocjami i stresem w zdrowy sposób. Psychoterapeuta może pomóc w rozwijaniu zdrowszych strategii radzenia sobie z trudnymi emocjami (nie używamy sformułowania: radzenia sobie z negatywnymi emocjami – nie ma pozytywnych i negatywnych emocji!).
   
3. Podłoże traumatyczne lub zaburzenia psychiczne. W przypadku, gdy samookaleczanie się jest związane z doświadczeniami traumatycznymi, zaburzeniami osobowości (np. borderline), depresją, lękiem lub innymi zaburzeniami psychicznymi terapia jest konieczna, aby leczyć te głębsze, źródłowe problemy.
   
4. Wpływ na codzienne funkcjonowanie. Jeśli samookaleczanie się wpływa na codzienne życie osoby, np. na jej relacje, pracę czy naukę, terapia jest niezbędna. Psychoterapia może pomóc w przywróceniu normalnego funkcjonowania i poprawie jakości życia.

W przypadku dzieci, nastolatków i młodych dorosłych szczególnie poleca się np. terapię w jednym z nurtów:

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Jest ona jednym z najczęściej stosowanych podejść w leczeniu samookaleczania się. Skupia się na zmianie negatywnych wzorców myślowych i zachowań, które przyczyniają się do samouszkodzeń.

Zalety:

• Uczy dzieci i nastolatków zdrowych mechanizmów radzenia sobie ze stresem i emocjami.
• Pomaga w identyfikacji i zmianie myśli prowadzących do autoagresji.
• Jest wspierana przez liczne badania jako skuteczna forma terapii.

Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT). DBT jest odmianą CBT, która została specjalnie opracowana dla osób z zaburzeniami osobowości, ale okazała się również skuteczna w leczeniu samookaleczania się u młodzieży.

Zalety:

• Integruje techniki mindfulness, akceptacji i zmian behawioralnych.
• Pomaga w regulacji emocji, poprawie relacji interpersonalnych i zwiększeniu odporności na stres.
• Oferuje strukturalne podejście z regularnymi sesjami terapeutycznymi oraz ćwiczeniami między sesjami.

Terapia rodzinna. Angażuje całą rodzinę w proces terapeutyczny, co jest szczególnie ważne w leczeniu dzieci i nastolatków.

Zalety:

• Poprawia komunikację i wsparcie w rodzinie.
• Pomaga rodzicom lepiej zrozumieć problemy swoich dzieci i wspierać je w zdrowy sposób.
• Może zmniejszyć napięcia rodzinne, które mogą przyczyniać się do samookaleczania.

Samookaleczanie się jest poważnym problemem zdrowotnym, szczególnie wśród nastolatków i młodych dorosłych. Jest to złożone zjawisko, które często wynika z prób radzenia sobie z bólem psychicznym. Przyczyny samookaleczeń mogą być różnorodne i obejmować problemy emocjonalne, traumę, presję rówieśniczą, problemy rodzinne oraz zaburzenia psychiczne.

Rozpoznanie objawów samookaleczeń, takich jak noszenie ubrań z długimi rękawami nawet w ciepłe dni lub ukrywanie ran w miejscach niewidocznych, jest kluczowe dla wczesnej interwencji. Pedagodzy szkolni, rodzice i opiekunowie powinni być wyczuleni na te sygnały i gotowi do wsparcia.

W przypadku samookaleczania się, szukanie pomocy profesjonalistów jest niezbędne. Terapie takie jak terapia poznawczo-behawioralna (CBT), terapia dialektyczno-behawioralna (DBT), terapia rodzinna oraz terapia oparta na mentalizacji (MBT) są szczególnie polecane w leczeniu tego zjawiska.

Pamiętajmy, że osoby dokonujące samookaleczeń potrzebują zrozumienia, wsparcia i profesjonalnej pomocy, aby móc skutecznie radzić sobie z bólem psychicznym i znaleźć zdrowsze sposoby na wyrażanie swoich emocji.